Gıda fiyatlarında ayrışma

T&uuml;rkiye de gıda fiyatları hızla artarken, d&uuml;nyada gerileme trendi s&uuml;r&uuml;yor. FAO K&uuml;resel Gıda Fiyat Endeksi, Ekim de aylık bazda y&uuml;zde 0.07 d&uuml;şerken, yıllık bazda y&uuml;zde 2 y&uuml;kseldi. Son 24 yılın en y&uuml;ksek enflasyonuyla y&uuml;zleşen T&uuml;rkiye de ise gıda enflasyonu Ekim de aylık bazda y&uuml;zde 5.09 artarken, yıllık bazda y&uuml;zde 99.05 y&uuml;kseldi. K&uuml;resel gıda fiyatları Nisan 2022&rsquo;den bu yana 7 aydır aralıksız gerilerken, T&uuml;rkiye de ise &uuml;st &uuml;ste 26 aydır hız kesmeden artmaya devam ediyor. Ve aradaki makas her ge&ccedil;en g&uuml;n a&ccedil;ılıyor. Peki aradaki bu keskin ayrışmanın nedeni ne? D&uuml;nyada gıda fiyatları ucuzlarken, T&uuml;rkiye&rsquo;de neden her ge&ccedil;en g&uuml;n daha pahalı hale geliyor? FAO K&uuml;resel Gıda Fiyat Endeksi, tahıl, bitkisel yağlar, et, s&uuml;t ve şeker endeksi olmak &uuml;zere 5 alt gruptan oluşuyor. Gelin hep birlikte bu alt endeksler ve kapsadığı &uuml;r&uuml;nlerle, T&uuml;rkiye de bu &uuml;r&uuml;n gruplarına denk bazı alt kategorilere ve kapsadığı &uuml;r&uuml;nlerin fiyat hareketlerine birlikte g&ouml;z atalım. B&ouml;ylece k&uuml;resel gıda fiyatlarındaki d&uuml;ş&uuml;ş&uuml;n temel gerek&ccedil;elerini sıralarken, T&uuml;rkiye&rsquo;de hız kesmeyen fiyat artışlarının ardındaki nedenleri &ouml;zetlemeye &ccedil;alışalım. Tahıl fiyatlarında koridor etkisi FAO Gıda Fiyat Endeksi&rsquo;nin t&uuml;m alt emtia gruplarında d&uuml;ş&uuml;ş s&uuml;r&uuml;yor ama tahıl kategorisi hari&ccedil;. Tahıl Fiyat Endeksi Ekim&rsquo;de aylık bazda y&uuml;zde 3 y&uuml;kselirken, yıllık bazda y&uuml;zde 11.1 arttı. Ve s&ouml;z konusu artış t&uuml;m tahıl &uuml;r&uuml;nlerinde ger&ccedil;ekleşti. &Ouml;rneğin d&uuml;nya buğday fiyatları Tahıl Koridorunda s&uuml;regelen belirsizliğin de etkisiyle aylık bazda y&uuml;zde 3.2 y&uuml;kseldi. ABD&rsquo;de &uuml;retim rakamlarının aşağı y&ouml;nl&uuml; revizyonu da fiyatı tetikleyen bir başka fakt&ouml;r oldu. Mısır fiyatlarının y&uuml;zde 4.3&rsquo;l&uuml;k y&uuml;kselişinde de ABD ve Avrupa&rsquo;daki d&uuml;ş&uuml;k &uuml;retim beklentisi ile Ukrayna limanlarından devam eden ihracattaki kırılgan s&uuml;re&ccedil; etkili oldu. Arpa fiyatlarındaki artış y&uuml;zde 0.3 ile sınırlı kalırken, pirin&ccedil; fiyatları y&uuml;zde 1 y&uuml;kseldi. Pirin&ccedil; rekoltesine y&ouml;nelik beklentiler ile pirin&ccedil; ihracatına kısıtlama ve ek vergi getiren Hindistan gibi &uuml;lkelerin korumacı politikası fiyat &uuml;zerinde baskı yaratırken, d&uuml;ş&uuml;k talep fiyat artışını frenleyen fakt&ouml;r oldu. Şimdi gelelim T&uuml;rkiye&rsquo;ye&hellip; Ekim ayı enflasyon verilerine g&ouml;re &ldquo;ekmek ve tahıllar&rdquo; grubu aylık bazda y&uuml;zde 2.9 artarken, yıllık bazda y&uuml;zde 106.6 y&uuml;kseldi. &ldquo;Diğer tahıl &uuml;r&uuml;nleri&rdquo; grubunda ise aylık artış y&uuml;zde 15.5 iken, yıllık artış y&uuml;zde 115&rsquo;i aştı. Pirin&ccedil;te ise aylık bazda y&uuml;zde 4.9 ve yıllık y&uuml;zde 124.2&rsquo;lik bir y&uuml;kseliş karşımıza &ccedil;ıkıyor. S&ouml;z konusu artışların temel gerek&ccedil;eleri k&uuml;resel gelişmelerden &ccedil;ok da bağımsız değil ama T&uuml;rkiye&rsquo;ye &ouml;zel fakt&ouml;rler de var. Bunların başında da son 1 yılda y&uuml;zde 135&rsquo;in &uuml;zerinde artan tarımsal girdi enflasyonu ile y&uuml;zde 156 artan tarımda &uuml;retici enflasyonu (Tarım-&Uuml;FE) var. Artan maliyetler g&ouml;z &ouml;n&uuml;ne alınarak reg&uuml;lat&ouml;r konumdaki kamu kurumları tarafından a&ccedil;ıklanan taban alım fiyatları da y&uuml;kselişte etkili oldu. Pirin&ccedil; &ouml;zelinde ayrı bir parantez a&ccedil;makta fayda var. Eyl&uuml;l ayında başlayan &ccedil;eltik hasadının sonuna gelindi. &Ccedil;elik rekoltesinde bu yıl y&uuml;zde 5 gibi bir azalma bekleniyor. T&uuml;rkiye, pirin&ccedil;te net ithalat&ccedil;ı konumda ve yıllık ithalatı 200-250 bin ton arasında değişiyor. Toprak Mahsulleri Ofisi (TMO), 2022 d&ouml;nemi &ccedil;eltik alım fiyatlarını 13 Eyl&uuml;l&rsquo;de a&ccedil;ıkladı. &Ccedil;eltik gruplarına, t&uuml;rlerine ve randımana g&ouml;re fiyatlar ton başına 12 bin 500 TL ile 15 bin TL arasında değişiyordu. Ancak aradan 1 ay bile ge&ccedil;meden 5 Ekim tarihinde Tarım ve Orman Bakanı Vahit Kiriş&ccedil;i&rsquo;den yeni bir a&ccedil;ıklama geldi. &ldquo;Gelişen piyasa koşulları dikkate alınarak&rdquo; diye başlayan a&ccedil;ıklamada TMO nun &ccedil;eltik alım fiyatlarının her &ccedil;eşit i&ccedil;in ton başına 1000 lira artırıldığı duyuruldu. TMO nun bir ay i&ccedil;inde iki fiyat a&ccedil;ıklayarak yukarı y&ouml;nl&uuml; revizyon hamlesi piyasada fiyatların daha da artacağı beklentisi yarattı. Depolardaki &uuml;r&uuml;n&uuml;n yaklaşık d&ouml;rtte biri piyasaya sunulurken geri kalanı depolarda bekliyor. Deyim yerindeyse piyasa kilitlendi. Bu da pirin&ccedil; fiyatlara yansıdı. Bitkisel yağlarda maliyet ve beklenti enflasyonu fiyatlara yansıyor FAO&rsquo;nun Bitkisel Yağ Fiyat Endeksi ise Ekim&rsquo;de aylık bazda y&uuml;zde 1.6 d&uuml;şerken, yıllık bazda y&uuml;zde 18.8 geriledi. Her ne kadar ay&ccedil;i&ccedil;ek yağı fiyatı artsa da palm, soya ve kanola yağı fiyatlarındaki d&uuml;ş&uuml;ş endeksin 7&rsquo;inci ayda da aralıksız gerilemesinde etkili oldu. Palm yağı fiyatları g&uuml;&ccedil;l&uuml; stokların etkisiyle d&uuml;şt&uuml;. Soya ve kanola fiyatları arzın bol olacağı beklentisiyle geriledi. Buna karşılık ay&ccedil;i&ccedil;ek yağı fiyatları ise tıpkı tahıl grubunda olduğu gibi Rusya-Ukrayna savaşının yarattığı jeopolitik gerilimin y&uuml;kselmesinin etkisiyle altı aylık d&uuml;ş&uuml;ş&uuml;n ardından ılımlı bir şekilde toparlandı. Peki aynı d&ouml;nemde T&uuml;rkiye&rsquo;de ne oldu? Bitkisel yağ grubunun tamamını kapsayan &lsquo;katı ve sıvı yağlar&rsquo; kategorisi Ekim&rsquo;de aylık bazda y&uuml;zde 1.83 artarken, yıllık y&uuml;kseliş y&uuml;zde 99.3 olarak ger&ccedil;ekleşti. Ham maddesi palm, soya, kanola ve ay&ccedil;i&ccedil;ek yağı gibi &uuml;r&uuml;nlerden oluşan margarin ise aylık bazda 2.3 gerilerken, yıllık bazda artışı y&uuml;zde 114&rsquo;&uuml; aştı. T&uuml;rkiye, ay&ccedil;i&ccedil;eği ihtiyacının yaklaşık y&uuml;zde 40-45&rsquo;ini ithal ediyor. Soyada ise ihtiyacın ancak y&uuml;zde 5&rsquo;i &uuml;retiliyor ve geri kalanı ithalat yoluyla elde ediliyor. Palm ise zaten T&uuml;rkiye&rsquo;de &uuml;retilmiyor. Ay&ccedil;i&ccedil;eği dışındaki &uuml;r&uuml;nlerin d&ouml;viz bazında gerileyen fiyatları neden i&ccedil;eriye yansımıyor derseniz cevabı T&uuml;rkiye&rsquo;nin tarımdaki kronik maliyet sorunuyla yakından alakalı. &Ouml;zellikle son d&ouml;nemde enerji, nakliye ve ambalaj maliyetlerindeki artış ham madde fiyatları kadar nihai &uuml;r&uuml;n&uuml;n fiyatını da tetikliyor. Buna bir de değer zincirinin neredeyse t&uuml;m halkalarında mevcut ekonomik konjonkt&uuml;r dolayısıyla reflekse d&ouml;n&uuml;şen &lsquo;beklenti enflasyonu&rsquo; fakt&ouml;r&uuml;n&uuml; de eklemek lazım. S&uuml;t ve s&uuml;t &uuml;r&uuml;nlerinde enflasyon 3 haneli seyrediyor FAO tarafından yayınlanan S&uuml;t &Uuml;r&uuml;nleri Fiyat Endeksi&rsquo;ne baktığımızda ise Ekim&rsquo;de aylık bazda y&uuml;zde 1.8 d&uuml;ş&uuml;ş ve yıllık y&uuml;zde 15.3 y&uuml;kseliş karşımıza &ccedil;ıkıyor. Endeksin, 4 aydır aralıksız gerilediğini de belirtelim. Ekim ayında endeksin kapsadığı t&uuml;m s&uuml;t &uuml;r&uuml;nlerinin uluslararası fiyatları d&uuml;şt&uuml;. Temel gerek&ccedil;e ise &Ccedil;in başta olmak &uuml;zere &uuml;lkelerin zayıf ithalat talebi&hellip; Euro nun ABD doları karşısında zayıflaması d&uuml;nya s&uuml;t fiyatlarındaki d&uuml;ş&uuml;ş&uuml; destekleyen bir başka fakt&ouml;r olarak &ouml;ne &ccedil;ıkarken, y&uuml;kselen enflasyon ve ekonomilerdeki sıkıntılı s&uuml;re&ccedil; nedeniyle s&uuml;t &uuml;r&uuml;nleri talebinin y&ouml;n&uuml;ne ilişkin piyasa belirsizliği de k&uuml;resel s&uuml;t fiyatlarının gerilemesinde etkili oldu. T&uuml;rkiye&rsquo;de ise s&uuml;t ve s&uuml;t &uuml;r&uuml;nlerinde ilgin&ccedil; bir tablo &ccedil;ıkıyor karşımıza. Gıda enflasyonuyla m&uuml;cadele adı altında &uuml;retici fiyatları uzun bir s&uuml;redir maliyetinin altında seyreden s&uuml;t piyasasında fiyatlar baskılansa da raflardaki etiketlerde bunun etkisini g&ouml;rmek pek m&uuml;mk&uuml;n değil. &Ouml;rneğin market raflarında taze s&uuml;t Ekim ayında aylık bazda y&uuml;zde 4,8 artarken, yıllık bazda y&uuml;zde 132 artmış g&ouml;z&uuml;k&uuml;yor. Tereyağı, peynir, yoğurt ve ayran gibi diğer s&uuml;t &uuml;r&uuml;nlerindeki aylık artış ise y&uuml;zde 5.7&rsquo;yi aşarken, yıllık y&uuml;kseliş y&uuml;zde 127 seviyesinde ger&ccedil;ekleşmiş g&ouml;z&uuml;k&uuml;yor. Ancak baskılanan &uuml;retici fiyatlarının t&uuml;ketici fiyatlarına hen&uuml;z tam manasıyla yansımadığının da altını &ccedil;izelim. Şu an y&uuml;zde 100&rsquo;&uuml;n &uuml;zerinde artan yem fiyatları, y&uuml;zde 140 artan enerji maliyeti ve y&uuml;zde 220&rsquo;yi aşan mazot fiyatları da eklendiğinde aslında maliyetlerin bir kısmının hala &uuml;retici sırtında olduğu aşikar. Bir de Ekim ayı itibariyle gıda &uuml;r&uuml;nleri sekt&ouml;r&uuml; &ouml;zelinde son 1 yılda y&uuml;zde 150&rsquo;yi aşan &uuml;retici enflasyonu (Yİ-&Uuml;FE) s&uuml;t ve s&uuml;t &uuml;r&uuml;nlerindeki fiyat artışlarında etkili olmaya devam ediyor. Et fiyatları baskılanıyor K&uuml;resel Et Fiyat Endeksi Ekim&rsquo;de aylık bazda y&uuml;zde 1.4 gerileyerek 4 aydır d&uuml;ş&uuml;ş trendini koruyor. Yıllık bazda y&uuml;zde 5.7 artan endekste k&uuml;&ccedil;&uuml;kbaş, b&uuml;y&uuml;kbaş, domuz ve k&uuml;mes hayvanı et t&uuml;rlerinin tamamının k&uuml;resel fiyatlarında aşağı y&ouml;nl&uuml; hareket s&ouml;z konusu. Fiyatlardaki gerilemenin temel gerek&ccedil;elerinin başında d&uuml;ş&uuml;k k&uuml;resel ithalat talebi geliyor. D&uuml;nyanın &ouml;nde gelen b&uuml;y&uuml;kbaş &uuml;reticilerinden Brezilya&rsquo;da artan &uuml;retim ve yoğunlaşan kesimler de kırmızı et fiyatlarını baskılayan bir başka fakt&ouml;r. Kanatlı eti tarafında ise kuş gribi salgınları ve y&uuml;ksek yem maliyetlerinden kaynaklanan &uuml;retimdeki aksamalara rağmen, ihracat tarafındaki zayıflık fiyatları baskılıyor. T&uuml;rkiye&rsquo;de ise talep tarafında benzer bir trend s&ouml;z konusu. Vatandaşın gelirlerinin erimesiyle birlikte azalan alım g&uuml;c&uuml; talebi iyiden iyiye zayıflatmış durumda. Besicilerin karkas et fiyatları ise tıpkı s&uuml;t tarafında olduğu gibi gıda enflasyonunu frenlemek adına maliyetlerin altında kalma pahasına baskılanıyor. Ahıra yeni konan b&uuml;y&uuml;kbaş hayvanlarda 1 kilogram karkas et maliyeti 120 TL civarında iken besicinin satış fiyatı 100 TL bandında seyrediyor. Ancak o etin kasap ve market reyonlarındaki fiyat artışı s&uuml;r&uuml;yor. Gerek&ccedil;e ise zincirin diğer halkalarında yer alan işletmelerin giderlerindeki artış olarak &ouml;zetleniyor. T&Uuml;İK&rsquo;e g&ouml;re Ekim&rsquo;de perakende et fiyatları aylık bazda y&uuml;zde 2.9 artarken yıllık artış y&uuml;zde 94 seviyesinde. Spesifik olarak dana etine baktığımızda aylık artış y&uuml;zde 3.7 iken yıllık artış y&uuml;zde 96&rsquo;yı aşıyor. Tavuk etini de kapsayan k&uuml;mes hayvanları etinin fiyatı ise aylık y&uuml;zde 2.5 artışa karşın yıllık y&uuml;zde 105&rsquo;lik bir y&uuml;kseliş sergiliyor. Tıpkı s&uuml;t &uuml;retiminde olduğu gibi et &uuml;retiminde de hem &uuml;retici hem de zincirin diğer halkalarındaki maliyet artışları fiyatlar &uuml;zerinde yukarı y&ouml;nl&uuml; baskı yaratmaya devam ediyor. Şekerde izlenen yanlış strateji fiyatları y&uuml;kseltti D&uuml;nyada fiyatı d&uuml;şerken T&uuml;rkiye&rsquo;de artmaya devam eden bir başka gıda &uuml;r&uuml;n&uuml; ise şeker. FAO Şeker Fiyat Endeksi, Ekim&rsquo;de aylık bazda y&uuml;zde 0.6 azalırken, yıllık bazda da y&uuml;zde 8.5 geriledi. 2022/23 sezonu i&ccedil;in olumlu k&uuml;resel arz g&ouml;r&uuml;n&uuml;m&uuml;, Hindistan da artan &uuml;retim beklentileriyle daha da g&uuml;&ccedil;lendi ve fiyatların d&uuml;şmesinde etkili oldu. Endonezya ve &Ccedil;in&rsquo;in g&uuml;&ccedil;l&uuml; ithalat iştahı ve etanol &uuml;retiminde şeker kamışına olan talebin artması ise şeker fiyatlarının daha da d&uuml;şmesini frenleyen fakt&ouml;rler arasında yer aldı. Gelelim T&uuml;rkiye&rsquo;ye&hellip; T&uuml;rkiye&rsquo;de şeker fiyatları Ekim&rsquo;de aylık bazda y&uuml;zde 0.5 artarken, yıllık bazdaki y&uuml;kselişi y&uuml;zde 153&rsquo;&uuml; buldu. Son d&ouml;nemde şeker piyasasında yaşanan sorunları anlamak i&ccedil;in filmi 3-4 yıl geriye sardığımızda karşımıza piyasada reg&uuml;lat&ouml;r olarak konumlanan T&uuml;rkşeker&rsquo;in izlediği yanlış stratejilerin sonucu &ccedil;ıkıyor. Uzunca bir s&uuml;re kamu zararı &uuml;stlenip şekere zam yapmayarak piyasada fiyatları baskılayan T&uuml;rkşeker deyim yerindeyse dengeleri de bozdu. Kooperatifler ve &ouml;zel sekt&ouml;r şirketlerinin zarar yazmaya başlamasıyla birlikte piyasada ikili fiyatın oluştuğu şekere yılbaşından bu yana T&uuml;rkşeker tarafından 3 kez zam yapıldı. 31 Mart tarihinde y&uuml;zde 31 zamlanan şekere, 25 Haziran da y&uuml;zde 37-67 oranlarında zam yapılırken, Ekim ayında da y&uuml;zde 8 zam geldi. Şeker fiyatlarının artışında y&uuml;kselen girdi maliyetlerinin yanı sıra arzdaki daralma, i&ccedil; piyasanın ihtiyacı olan şekerin bir kısmının ihracata gitmesi ve T&uuml;rkşeker&rsquo;in zararına satış politikasıyla baskılanan fiyat stratejisi ve spek&uuml;latif yansımaları etkili oldu. T&uuml;rkiye&rsquo;de gıda enflasyonunu tetikleyen fakt&ouml;rler Toparlamak gerekirse T&uuml;rkiye&rsquo;de tarımsal &uuml;retim maliyetlerinin y&uuml;ksek seyrini ve sekt&ouml;r&uuml;n kronik sorunlarından kaynaklanan arz-talep dengesizliği ile fiyat istikrarsızlığını her fırsatta dile getiriyoruz. Pahalıya &uuml;retilen bir &uuml;r&uuml;n&uuml;n ucuza t&uuml;ketilmesi m&uuml;mk&uuml;n değil. İthalata bağımlı yapı, kur etkisi, plansız &uuml;retim, işlevsiz destekleme politikası, sekt&ouml;r&uuml; orta ve uzun vadede olumsuz etkileyen palyatif politikalar ve reg&uuml;lasyonlar gıda enflasyonu tarafında kırılganlıkları arttırıyor. Resmi enflasyon ile vatandaşın enflasyonu arasındaki fark Bu arada yazımızda paylaştığımız verilere ilişkin de ufak bir not d&uuml;şelim. FAO&rsquo;nun verilerini bilemem ama T&uuml;rkiye &ouml;zelinde paylaştığımız gıda enflasyonu oranlarına y&ouml;nelik itirazlarınız olabilir. T&Uuml;İK&rsquo;in a&ccedil;ıkladığı oranlarla vatandaşın alışverişte hissettiği oranlar arasında ciddi farklar olduğu konusunda biz de hemfikiriz. En basitinden ge&ccedil;en yıl kilogramını ortalama 5 TL&rsquo;ye aldığımız şekerin şu an raflardaki fiyatı 25 TL seviyesinde. Dolayısıyla T&Uuml;İK her ne kadar şeker fiyatında son 1 yıldaki artışı y&uuml;zde 153 olarak a&ccedil;ıklasa da hepimiz son 1 yıldaki artışın y&uuml;zde 400 seviyelerinde olduğunu biliyoruz. Ancak d&uuml;nya ve T&uuml;rkiye&rsquo;deki fiyat hareketlerini karşılaştırabilmek i&ccedil;in eldeki tek resmi veri olarak T&Uuml;İK oranlarını baz almak durumundayız. İrfan Donat Bloomberg HT Tarım Edit&ouml;r&uuml; idonat@bloomberght.com

Gıda fiyatlarında ayrışma

Diğer Yazılar