Henry Ford'u Hatırlamak

1914 yılının hemen başında Henry Ford, t&uuml;m d&uuml;nyayı şoke eden bir a&ccedil;ıklama yaptı. Sermaye sahiplerinin ve &uuml;reticilerin maliyetleri d&uuml;ş&uuml;rme &ccedil;alışmalarının genel kabul g&ouml;rd&uuml;ğ&uuml; ve bunu tartışmanın bile tabu sayıldığı bir zamanda Henry Ford, Ford Motor Company deki iş&ccedil;ilerinin &uuml;cretini iki katına (bonus ile birlikte) &ccedil;ıkardığını ve &ccedil;alışma g&uuml;n&uuml;n&uuml; dokuz saatten sekiz saate indirdiğini a&ccedil;ıkladı ve b&ouml;ylece Ford, ABD&rsquo;de 40 saatlik &ccedil;alışma haftasına ge&ccedil;en ilk Amerikan şirketlerinden oldu. Ne oluyordu? Ford, akli dengesini mi kaybetmişti yoksa başkalarından farklı bir vizyonu vardı ve onu hayata ge&ccedil;irme iradesine mi sahipti? The Wall Street Journal, bu karar &uuml;zerine Henry Ford&rsquo;a resmen savaş a&ccedil;tı. O d&ouml;nemde de, &ouml;zellikle finansal sermayenin sesi olan bu gazete, bu kararı fazla naif, spirit&uuml;el ve aptalca bulmuş, hatta Ford&rsquo;un t&uuml;m sanayiyi ve toplumu k&ouml;t&uuml; etkileyecek bir su&ccedil; işlediğini iddia etmişti. Peki sonra ne oldu? &lsquo;&lsquo;Ford Motor Company b&uuml;y&uuml;k zorluklar yaşadı, artan maliyetler altında ezildi ve Henry Ford geri adım attı&rsquo;&rsquo; diye d&uuml;ş&uuml;n&uuml;yorsanız feci şekilde yanılıyorsunuz. Tam tersi oldu, iki yıl i&ccedil;inde Ford Motor Company&rsquo;nin karı tam iki katına &ccedil;ıktı. Henry Ford&rsquo;a g&ouml;re bu hayatında aldığı en iyi iş y&ouml;netimi yani ticari kararıydı. &lsquo;&lsquo;Ticari&rsquo;&rsquo; kısmına dikkat &ccedil;ekerim. &lsquo;&lsquo;Sosyal yardım ama&ccedil;lı yaptım&rsquo;&rsquo; demiyor Ford. Zaten ticari sonu&ccedil;lar da kendisini teyit ediyor. Ford&rsquo;a g&ouml;re bu aynı zamanda en etkili maliyet azaltma kararıydı. &lsquo;&lsquo;Nasıl yani? Masraflar, giderleri kısarak azaltılmıyor muydu?&rsquo;&rsquo; diye sorabilirsiniz. Henry Ford rakamların gizlediği fakat bug&uuml;n dahi bir&ccedil;ok insana -y&uuml;zeysel olarak onaylıyor g&ouml;z&uuml;kseler de- fazla &lsquo;soft&rsquo; ve &lsquo;spir&uuml;t&uuml;el&rsquo; gelen bir ger&ccedil;eği keşfetmişti. &Ccedil;alışanları, maliyet kalemi olarak g&ouml;r&uuml;rseniz alacağınız sonu&ccedil;lar durağan ve vasat; ger&ccedil;ekten şirketin en &ouml;nemli varlığı olarak g&ouml;r&uuml;rseniz ise alacağınız sonu&ccedil; kuantum sı&ccedil;raması şeklinde olur. Peki Henry Ford&rsquo;un g&ouml;rd&uuml;ğ&uuml; neydi? Henry Ford, araba satışlarının artırabilmesi i&ccedil;in iş&ccedil;ilerin &uuml;cretini artırmaktan ziyade aslında &ccedil;ok daha basit ve bariz ama g&uuml;n&uuml;m&uuml;zde bile rahatlıkla g&ouml;zardı edilebilen bir ger&ccedil;eği g&ouml;rm&uuml;şt&uuml;: &Ccedil;alışan memnuniyetinin &ouml;nemi. Ford&rsquo;un, Model T otomobilinin &uuml;retilmesi i&ccedil;in ge&ccedil;en s&uuml;re onda bir oranına indirilirken, iş g&uuml;c&uuml;n&uuml;n monotonluğa indirgendiği, minimize edilmeye &ccedil;alışılan bir maliyet kalemi olarak g&ouml;r&uuml;ld&uuml;ğ&uuml; ve artık ne &uuml;retilen &uuml;r&uuml;n, ne de &ccedil;alışılan şirketle &ouml;zdeşleştiremediği i&ccedil;in &ccedil;alışan memnuniyeti gittik&ccedil;e olumsuz etkilendi ve şirketin geleceğini riske atan bir hal almaya başladı. Henry Ford da bu memnuniyetsizliğin yaratacağı sonu&ccedil;ları bertaraf etmek i&ccedil;in iş işten ge&ccedil;meden, hen&uuml;z rakamlara yansımadan gereken başarılı aksiyonları aldı. The Wall Street Journal gibilerinin saldırı boyutuna varan eleştirilerine rağmen vizyonunu g&ouml;sterdi. Yıllar sonra Paul Krugman&rsquo;ın da iddia ettiği gibi konunun p&uuml;f noktası, y&uuml;ksek &uuml;cret &ouml;demekten ziyade diğer alternatif iş yerlerine g&ouml;re y&uuml;ksek &ouml;denen &uuml;cret ve bunun iş&ccedil;ilere verdiği Siz de takımın par&ccedil;asısınız&rsquo;&rsquo; mesajıydi. Nitekim Henry Ford, bonus dahil &uuml;cretleri iki katına &ccedil;ıkararak hem şirketinin maliyetlerini azalttı, hem de şirketin k&acirc;rını iki katına y&uuml;kseltti. Bu karar, ABD&rsquo;de orta sınıfın gelişimini başlatması ve d&uuml;nyanın en b&uuml;y&uuml;k ekonomisi haline gelmesi yolundaki &ouml;nemli kilometre taşlarından biri oldu. Ekonomik olarak g&uuml;&ccedil;l&uuml; bir orta sınıfın, demokrasiler i&ccedil;in en &ouml;nemli yapı taşlarından biri olduğunu da tarih bize &ouml;ğretiyor. Ford&rsquo;un bu &ouml;rneğini, zaman i&ccedil;inde rekabet nedeniyle ile bir&ccedil;ok b&uuml;y&uuml;k şirket izledi. &Ouml;zellikle 1920&rsquo;lerden itibaren &uuml;cret artışları, emeklilik hakları ve sağlık sigortları daha yaygın hale geldi. İşin ilgin&ccedil; kısmı, bu d&ouml;nemde bu y&ouml;nde ciddi bir devlet m&uuml;dahelesi veya reg&uuml;lasyondan ziyade, &ouml;zel sekt&ouml;r&uuml;n &ccedil;alışanların daha iyi şartlara sahip olmasının kendi &ccedil;ıkarlarına olduğunu fark etmesiydi. B&uuml;y&uuml;k Buhran ve 1930&rsquo;larda ise devlet de ABD ekonomisinin topyek&uuml;n &ccedil;&ouml;k&uuml;şten &ccedil;ıkabilmek i&ccedil;in devreye girip, sendikalaşma dahil Avrupa&rsquo;da o tarihten var olan haklar getiriyor. Kapitalizmin altın &ccedil;ağı kabul edilen 1960&rsquo;lardan sonra ise 1970&rsquo;lere gelindiğinde yaşanan petrol şokları ve hatalı para politikalarının yarattığı stagfasyon, neo liberal akımın &ouml;nc&uuml;leri Reagan ve Thatcher gibilerle &ccedil;alışanlara fatura ediliyor. İdeolojik yeşil ışığı da alanlar, o d&ouml;nemde de radikal masraf kısma, sosyal hakları azaltma dahil aksiyonlar alırken, yaşam standardlarının fazla gerilemesini optik olarak bor&ccedil;la t&uuml;ketimin teşvik edilmesi yani &lsquo;finansallaşma&rsquo; ile kapatılmaya &ccedil;alışılıyor. Artık Davos ve IMF&rsquo;in bile mutabık olduğu bir numaralı ekonomik ve sosyal problem olan gelir dağılımı adaletsizliğinin tohumları o d&ouml;nem atılmıştı. Finansallaşma ile filizlendi ve uzadı ama bor&ccedil; d&ouml;ng&uuml;s&uuml;n&uuml;n 2008 kriziyle birlikte &ccedil;atlamasıyla sarsılmaya başlandı. Charles Goodhart ve Manoj Pradhan gibi ekonomistlere g&ouml;re bu trendler tamamen arz ve talep kaynaklı ve ka&ccedil;ınılmaz olsa da rakamlara baktığımızda şu anki durumun 1980 gibi neoliberalizmin r&uuml;yalarını s&uuml;sleyen bir d&ouml;nemden bile daha u&ccedil; olduğunu g&ouml;r&uuml;yoruz. B&uuml;y&uuml;k Amerikan şirketlerinin, k&acirc;rının yaklaşık yarısı hissedarlara giderken son on beş senede bu oran y&uuml;zde 90&rsquo;ların &uuml;st&uuml;ne &ccedil;ıktı. Benzer d&ouml;nemde ise &ccedil;alışan verimliği artarken &uuml;cret artışları bu verimllik artışının onda biri mertebesinde kaldı. B&uuml;y&uuml;k d&uuml;ş&uuml;n&uuml;rlere atıf yapanların &ouml;nemli bir kısmının, bu d&uuml;ş&uuml;n&uuml;rlerin temel metinlerini bile okumadıklarını, hatta farkında bile olmadıklarını d&uuml;ş&uuml;n&uuml;yorum. Serbest piyasa ekonomisinin fikir babası kabul edilen Adam Smith&rsquo;in, &ccedil;alışanların bir ulusun zenginliğinin ger&ccedil;ek &ouml;l&ccedil;&uuml;s&uuml; olduğunu yazdığını ve aşırı k&acirc;rların ve servet yoğunlaşmasının, ekonomik hastalığın bir işareti olarak g&ouml;rd&uuml;ğ&uuml;n&uuml; ka&ccedil; kişi biliyor? Adam Smith&rsquo;e g&ouml;re k&acirc;r oranı, en hızlı yıkıma giden yerlerde her zaman en y&uuml;ksektir. &lsquo;&lsquo;Genel k&uuml;lt&uuml;r ve tarih bilgisi olarak bu dedikleriniz tamam iyi, hoş da ne yapacağız&rsquo;&rsquo; veya &lsquo;&lsquo;Gelecek a&ccedil;ısından bu dedikleriniz ne ifade ediyor?&rsquo;&rsquo; diye d&uuml;ş&uuml;nebilirsiniz. ABD&rsquo;de moda olan ve &lsquo;Great Resignation&rsquo; denen akımdan daha &ouml;nce bahsetmiştim. Son d&ouml;nem d&uuml;nyada, &ouml;zellikle &uuml;cretlerin artmaya başladığını ve &ccedil;alışanların yıllardır g&ouml;r&uuml;lmemiş bir şekilde işini bıraktığını ve maddi kaygıları olmasına rağmen eski işlerine d&ouml;nmediğini s&ouml;yleyeyim. Tarihsel d&ouml;ng&uuml;n&uuml;n neresindeyiz? Adam Smith ve Henry Ford yaşıyor olsalar ne d&uuml;ş&uuml;n&uuml;rlerdi acaba?